Erectiestoornis is soms een waarschuwing voor hart- en vaatziekten

Erectiestoornissen komen vrij veel voor, zeker bij oudere mannen. Lastig voor je liefdesleven, maar… het kan ook een voorteken zijn van een hart- en vaatziekten. Blijf er dus niet mee zitten, adviseert uroloog Herman Leliefeld. Hij werd geïnterviewd door het magazine PlusGezond.

Elke man merkt wel eens dat zijn penis minder stijf wordt of eerder verslapt. Als dit vaker voorkomt en bevredigende seksuele activiteit niet of minder mogelijk is, is dat vaak zeer confronterend. Veel mannen praten er liever niet over. Inmiddels is bekend dat erectiestoornissen vaker voorkomen bij oudere mannen met een hart- en vaatziekte of een verhoogd risico erop. Wat is precies het verband tussen deze aandoeningen? We vragen het uroloog Herman Leliefeld.

Wat is een erectiestoornis?

“Een erectiestoornis is het voortdurend of terugkerend onvermogen om een erectie te krijgen en te behouden, die voldoende is voor seksuele activiteit. Tot ongeveer 2000 gebruikten we een andere naam voor erectiestoornissen, namelijk impotentie. De bekende zenuwarts Sigmund Freud introduceerde de term psychogene Impotenz in 1912. Hij was ervan overtuigd dat seksuele problemen en erectiestoornissen bijna altijd psychisch waren.

Vanaf de jaren 1990 werd uit onderzoek steeds duidelijker dat ook lichamelijke factoren vaak een rol spelen bij een erectiestoornis. Veel artsen, ook ik, begonnen ons in die periode te ergeren aan het woord impotentie. Het is een wat grove benaming voor het ontbreken van erecties, zonder enige nuance en zonder ruimte voor mogelijke variaties en ernst. Verder vielen seksuele problemen bij vrouwen niet onder dit begrip, terwijl daar in de loop van de tijd steeds meer aandacht voor kwam. Wij gebruiken daarom nu het begrip seksuele disfunctie voor alle seksuele problemen bij mannen én vrouwen, en erectiestoornissen specifiek voor mannen die moeilijk een erectie kunnen krijgen en behouden.”

Hoe vaak komen erectiestoornissen voor in Nederland?

“Voor een antwoord op die vraag verwijs ik graag naar twee Nederlandse met vergelijkbare uitkomsten, waarin bij respectievelijk 1605 en 2117 mannen van verschillende leeftijden is gekeken hoe vaak erectiestoornissen voorkomen. Uit deze studies blijkt heel duidelijk dat de kans op een erectiestoornis toeneemt met de leeftijd.

• Van de mannen in de leeftijdsgroep van 40 tot 49 jaar had zo’n 1 op de 7 een erectiestoornis.
• Bij mannen tussen 50 en 59 jaar was dit 1 op de 5.
• Tussen 60 en 69 jaar 1 op de 3.
• Tussen 70 en 80 jaar ongeveer de helft.

Het betekent trouwens niet dat al deze mannen ook last hebben van de aandoening. Jongere mannen ondervinden in het algemeen meer hinder dan oudere mannen: bij mannen tussen 30 en 60 jaar met een erectiestoornis heeft bijna 2 op de 3 last hiervan, terwijl 1 op de 5 mannen tussen 70 en 79 jaar dit aangeeft.”

Wat is de oorzaak van erectiestoornissen?

“Die kan psychisch zijn, bijvoorbeeld mannen met depressie, veel stress of verdriet, en over lichamelijke oorzaken. De oorzaak kan ook lichamelijk zijn, en sinds een jaar of tien denken wij dat ook de sociale context een rol speelt, zoals wanneer mannen problemen op het werk hebben. In de meeste gevallen gaat het om een combinatie van oorzaken, waarbij voor jonge mannen vaak psychosociale factoren zwaarder wegen en voor oudere mannen lichamelijke factoren.

Erectiestoornissen met een lichamelijke oorsprong hebben meestal te maken met een verstoorde bloedtoevoer naar de penis. Lange tijd heerste de opvatting van Aristoteles (300 voor Christus), die zei dat een erectie ontstond door toename van lucht in de penis, als een fietsband die je oppompt. Rond 1500 stelde Leonardo da Vinci vast dat een erectie ontstaat door een toegenomen instroom van bloed in de penis. En pas sinds een jaar of tachtig is bekend dat een verstoring in die bloedtoevoer een erectiestoornis kan veroorzaken.”

Hoe ontstaat een erectie precies?

Als een man seksueel gestimuleerd wordt, ontstaan allerlei prikkels via zicht, reuk, aanraking, zenuwen en hormonen registreren de hersenen deze signalen en geven via zenuwen in het ruggenmerg een seintje door aan de penis.

De penis bestaat uit drie langwerpige zwellichamen, gevat in een stevige bindweefsellaag, een kapsel. In de zwellichamen wordt bloed aangevoerd via slagaders terwijl dit weer wordt afgevoerd via aders, gelegen tussen de zwellichamen en het kapsel.

Het signaal uit de hersenen bereikt spiercellen in de wand van de slagadertjes, waardoor deze zich ontspannen. Hierdoor worden de vaatjes wijder en neemt de bloedtoevoer naar de penis toe. De drie zwellichamen vullen zich met bloed en zetten uit, waardoor de adertjes tegen het kapsel worden dichtgedrukt. Dat werkt als een stop in een bad: het bloed blijft in de penis zitten en er ontstaat een erectie. Na een tijdje vernauwen de slagadertjes weer en neemt de bloedtoevoer naar de penis af. De zwellichamen krimpen en de adertjes gaan open, alsof je de stop verwijdert. Dan verslapt de penis.”

Hoe ontstaan verstoringen in de bloedtoevoer naar de penis?

“Dat is een ingewikkelde vraag waar we nog niet het volledige antwoord op weten. Een belangrijke rol is waarschijnlijk weggelegd voor een type cel in de binnenwand van de slagadertjes: endotheelcellen. Na het seintje uit de hersenen produceren deze cellen verschillende stoffen die leiden tot verwijding van de slagadertjes in de penis. Verstoring van de endotheelcellen kan de bloedtoevoer aantasten en daarmee de erectie.

Daarnaast leiden verstoringen tot atherosclerose: dichtslibbing van bloedvaten door ophoping van vetachtige stoffen en ontstekingsweefsel. Er kan dan minder bloed naar de penis stromen, waardoor de erectiekracht van de penis afneemt. Atherosclerose speelt ook een rol bij bepaalde hart- en vaatziekten, zoals hartinfarcten en beroertes. Dit is een van de verklaringen waarom een deel van de mannen met hart- en vaatziekten, ongeveer de helft, ook een erectiestoornis heeft. Erectiestoornissen kunnen dan ook een voorteken zijn voor een hart- en vaatziekte, als een kanarie in de kolenmijn.”

Erectiestoornissen als voorteken voor een hart- en vaatziekten?

“De slagadertjes in de penis zijn met een diameter van 1 tot 2 millimeter ongeveer twee keer zo klein als de kransslagaderen die het hart van bloed voorzien. Het idee is, dat de bloedtoevoer in kleine vaatjes eerder dan in grote vaten daalt en er ziekteverschijnselen optreden. Dit verklaart dat verstoringen in de bloedvaten soms eerder tot erectiestoornissen leiden dan tot problemen in de bloedtoevoer naar het hart, wat zich kan uiten als pijn op de borst (angina pectoris) of in ergere gevallen een hartinfarct.

Uit een onderzoek bleek dat in een groep van 300 mannen met angina pectoris én door onderzoek vastgestelde afwijkingen in hun kransslagaders, ongeveer de helft ook een erectiestoornis had. Bij twee op drie van de mannen met erectiestoornissen was die stoornis twee tot vijf jaar eerder begonnen dan hun hartklachten. Oftewel: een erectiestoornis kan een waarschuwing zijn voor een hart- en vaatziekte.”

Wat kunnen we in de praktijk met deze kennis doen?

“De risicofactoren voor erectiestoornissen en hart- en vaatziekten zijn deels dezelfde. Je hebt een groter risico op beide aandoeningen door roken, weinig bewegen, diabetes mellitus, hoge bloeddruk en overgewicht. Een ongezonde leefstijl kan ook leiden tot een testosterontekort, wat een risicofactor is voor zowel erectiestoornissen als hart- en vaatziekten. Het is nog niet precies bekend hoe dit werkt. Het lijkt erop dat testosteron van belang is voor een goede werking van endotheelcellen en gladde spiercellen in de slagadertjes van de penis, maar ook in bloedvaten in de rest van het lichaam.

Een duidelijke aanwijzing dat testosteron invloed heeft op de erectiekracht, komt uit de dagelijkse praktijk waar bij mannen met lage testosteronwaardes (lager dan 8 nmol/liter bloed) Viagra pas werkt als zij eerst met testosteron worden behandeld.

Een ongezonde leefstijl geeft dus niet alleen een grotere kans op ziektes aan hart- en vaten, maar kan ook ingrijpende gevolgen hebben voor het liefdesleven. Mannen kunnen zelf al veel doen door hun leefstijl aan te passen. Voor oudere mannen die met een erectiestoornis bij de dokter komen en die enkele van de genoemde risicofactoren hebben, vind ik een verwijzing naar een cardioloog absoluut nuttig. Het is dan namelijk appeltje-eitje dat de oorzaak van de erectiestoornis ligt in verstoringen van de bloedsomloop.”

Welke behandelingen zijn er voor erectiestoornissen?

“We gebruiken daarvoor het ezelsbruggetje vijf x P en testosteron. De P’s staan voor praten, pillen, prikken, pomp en prothese. Praten samen met de partner is voor alle mannen met erectiestoornissen van belang. Bij pillen gaat het om PDE-5-remmers, waarvan Viagra (sildenafil) de meest bekende is. Veel mannen zijn hiermee goed geholpen. Soms kunnen ze na enige tijd zelfs stoppen met de medicijnen, omdat ze zonder pillen ook weer erecties krijgen en behouden. Dit heeft te maken met afname van psychologische oorzaken, met name faalangst. Het hebben van erecties geeft meer zelfvertrouwen en werkt voor een deel genezend.

Een andere mogelijkheid is een prik met een vaatverwijdend middel in de penis, door zelfinjectie. Dit gebeurt nu niet veel meer, maar werd in de jaren negentig regelmatig toegepast tot in 1998 Viagra op de markt kwam. Een (vacuüm)pomp is een cilinder die om de penis gaat en door middel van een vacuüm ervoor zorgt dat de zwellichamen zich vullen met bloed. Als de eerder genoemde oplossingen niet werken of niet mogelijk zijn, kan een uroloog een penisprothese plaatsen. Toediening van testosteron ten slotte, kan een oplossing zijn voor mannen met lage testosteronwaarden.

Kortom: er zijn veel mogelijke oorzaken en oplossingen voor erectiestoornissen. Dat maakt een goede samenwerking tussen verschillende zorgmedewerkers, zoals huisartsen, urologen, seksuologen, cardiologen en endocrinologen, zeer belangrijk om de mannelijke gezondheid te verbeteren.”

Heb ik erectieproblemen? Doe de zelftest

Lees meer over erectieproblemen

Herman Leliefeld is uroloog en een van de oprichters van de Wetenschappelijke Vereniging voor Seksuele Disfuncties. Hij werkt als consulent bij Andros Clinics, een urologische kliniek met meerdere vestigingen in Nederland.